Sedymentacja górnych piaskowców ciosowych niecki śródsudeckiej (górna kreda)

Na wstepie przedstawiono rozwoj poglądow na stratygrafie i geneze omawianych w pracy najmlodszych osadow gornej kredy w niecce środsudeckiej. Nastepnie zostaly podane wyniki obserwacji terenowych nad strukturami sedymentacyjnymi wystepującymi w gornych piaskowcach ciosowych oraz wyniki badan laboratoryjnych, ktore mialy na celu określenie ich skladu granulometrycznego, obtoczenia i sferyczności ziarn oraz skladu mineralnego frakcji lekkiej i ciezkiej. Na podstawie wyzej wymienionych badan wydzielono w obszarze niecki środsudeckiej dwie prowincje sedymentacyjne o roznych obszarach alimentacyjnych. Prowincja polnocno-zachodnia obejmuje gorne piaskowce ciosowe okolic Krzeszowa, ktore powstaly pod wplywem prądow skierowanych od polnocnego zachodu, czyli od hipotetycznej wyspy zachodniosudeckiej (masyw karkonosko-luzycki), osady prowincji poludniowo-wschodniej, ktora obejmuje obszar wystepowania gornych piaskowcow ciosowych „Skalnego Miasta” i Gor Stolowych, powstaly dzieki prądom skierowanym od hipotetycznej wyspy wschodniosudeckiej (kra sowiogorska). W wydzielonych prowincjach sedymentacyjnych panowaly podobne warunki hydrodynamiczne, a opisane piaskowce powstaly przede wszystkim z redepozycji starszych skal osadowych. Ilośc dostarczanego przez prąd materialu detrytycznego i związane z tym osiadanie dna zbiornika sedymentacyjnego oraz tzw. „stosunek glebokościowy” zmienialy sie. W związku z tym w serii gornych piaskowcow ciosowych niecki środsudeckiej obserwuje sie skośnie warstwowane lawice o bardzo roznych rozmiarach. Skośnie warstwowane lawice wielkiej skali (osiągające kilkunastometrowe miązszości) powstaly prawdopodobnie w warunkach wzmozonej subsydencji jako tarasy akumulacyjne w strefie przybrzeznej. W okresie powstawania skośnie warstwowanych lawic mniejszych miązszości osiadanie dna zbiornika sedymentacyjnego bylo znacznie mniejsze i okresowo mogla sie ustalac rownowaga charakterystyczna dla fazy transportu rytmicznego. Wstepne obserwacje, ktore przeprowadzono rowniez nad osadami środkowego turonu niecki środsudeckiej, pozwalają przypuszczac, ze sytuacja paleogeograficzna w tym okresie byla podobna. Roznica w porownaniu z gornymi piaskowcami ciosowy mi polega glownie na mniejszej dojrzalości teksturalnej i mineralogicznej osadow środkowoturonskich. Ich sklad mineralny wskazuje na wiekszą abrazje brzegow zbudowanych ze skal krystalicznych. Zjawiska zazebiania sie piaskowcow środkowego turonu z marglami i wystepowanie skal o charakterze pośrednim mozna wytlumaczyc zmianami w rozkladzie prądow dennych, wywolanymi urozmaiconą morfologią dna zbiornika sedymentacyjnego i zmieniającym sie rozmieszczeniem przybrzeznych wysp. Wzmozona subsydencja towarzysząca sedymentacji osadow środkowoturonskich i gornych piaskowcow ciosowych byla prawdopodobnie związana z subhercynską fazą ruchow gorotworczych. Poniewaz miązszośc osadow środkowego i gornego(?) turonu prowincji poludniowo-wschodniej jest dwukrotnie wieksza niz prowincji polnocno-zachodnie j, mozna przy puszczac, ze dźwiganie sie brzegu polnocno-wschodniego bylo szybsze. Szczegolnie wyraźna roznica pod tym wzgledem zaznacza sie w wydzielonych prowincjach wśrod osadow środkowoturonskich. Mozna przypuszczac, ze w tym okresie kra sowiogorska ulegala szczegolnie intensywnemu wypietrzaniu. Na podstawie statystycznych danych o orientacji ciosu prostopadlego mozna wnioskowac o tektonicznym nachyleniu powierzchni lawic i w ten sposob określic w przyblizeniu pierwotną orientacje warstw skośnych. Metoda ta ma szczegolne znaczenie dla określenia pierwotnego nachylenia warstw skośnych, gdy plaszczyzny ulawicenia nie są odsloniete; takie przypadki obserwuje sie w Gorach Stolowych najcześciej. Pomiary tektonicznego nachylenia po wierzchni lawic sklonily autora do krytycznej oceny niektorych znanych z literatury poglądow na tektonike przebadanego obszaru. Zdaniem autora, poglądy o faldowej budowie Gor Stolowych nie są sluszne i w związku z tym piaskowce budujące w Gorach Stolowych glowny grzbiet są jednowiekowe z piaskami Szczelinca. Bezpodstawne okazalo sie rowniez twierdzenie, ze oś synkliny utworzonej przez osady kredy w niecce środsudeckiej jest jednocześnie osią basenu sedymentacyjnego. W osadach środkowego i gornego(?) turonu nie obserwuje sie wplywu bliskiego brzegu na poludniowym zachodzie. Mozna przypuszczac, ze Gory Bystrzyckie i Orlickie byly w tym czasie zalane przez morze i środsudecki zbiornik sedymentacyjny lączyl sie z zalewem polnocno czeskim. Sedimentation of the Youngest Sandstones of the Intrasudetic Cretaceous Basin Abstract An account is presented of the evolution of opinions concerning the stratigraphy and origin of the youngest Upper Cretaceous deposits of the Intrasudetic basin. The writer's sedimentological observations of the youngest sandstones of Intrasudetic basin have enabled him to make a basin analysis and to determine their original sedimentary environment. Two sedimentary provinces have been differentiated on the direction of foresets, the grain-size, roundness and sphericity of the deposits and their mineral composition (heavy and light fraction). The north-western province embraces the youngest sand stones of the Intrasudetic basin of the Krzeszow region whose formation was affected by the currents flowing from the direction of the West-Sudetic island (the Karkonosze-Łuzyce Massif), while these of the Gory Stolowe and the „Rock City” were formed in the sedimentary basin owing to the action of the cur rents flowing from the direction of the East-Sudetic island (Massif of the Sowie Gory). Similar hydrodynamic conditions existed in the two distinguished provinces and the sandstones here described were formed mostly in result of redeposition of older sedimentary rocks. The quantity of the material sup plied by the currents and the subsidence of the basin connected with that, also the so called „depth-ratio” Jopling varied greatly. The presence of cross-bedded units of variable size in the Upper Quader sandstones of the Intrasudetic basin is connected with the above phenomena. Large-scale cross-bedded units several dozen meters thick were formed as accumulation terraces in littoral zone under conditions of intense subsidence. During the formation of cross-bedded units of smaller thickness the subsidence of the Intrasudetic Cretaceous basin was less intense and an equilibrium characteristic for the rhythmic transport phase could have been established from time to time. Preliminary observations of the Middle Turonian clastic deposits of the Intrasudetic basin suggest that the palaeogeographical situation of that period was similar. When compared to the youngest sandstones of the Intrasudetic basin, the Middle Turonian ones exhibit smaller textural and mineralogical maturity. The mineral composition of the latter points to more intensive abrasion of sea shores built of cristalline rocks. Interfingering of Middle Turonian sandstones with marls and the occurrence of intermediate rocks can be explained by changes of the distribution of bottom currents caused by diversified sea bottom morphology, and, perhaps, by the location of the off shore islands. The increaser subsidence that has ac companied the sedimentation was probably connected with the subhercynian phase. The approximate determination of primary orientation of foresets can be established on the basis of tectonic tilt of beds obtained from the statistical data of orientation of vertical joints. This method is particularly helpful in determination of original orientation of foresets when the large-scale cross-bedded units are incompletely exposed. Such cases are most common in the Gory Stolowe. Measurements of tectonic tilt of units justify the writer's attempt at a critical review of some of the current views concerning the structural development of the area under consideration. According to the present writer, views postulating folded structure of the Gory Stolowe are incorrect and, therefore the age of the sandstones forming the main range of these mountains is the same as that of the Szczeliniec sandstones. Obviously, there is no reliable evidence to confirm the opinion that the axis of the syncline, built up in the Intrasudetic basin by Cretaceuos deposits is coextensive with the axis of the sedimentary basin. In the Middle and Upper (?) Turonian sediments, we do not observe any influence of a near shore in the south-east. It is reasonable suppose that the Gory Bystrzyckie and Orlickie were then a sea-invaded area and that the Intrasudetic sedimentary basin was connected with the Northern Bohemian sea.