اثر ترکیب های تاج پوشش راش (Fagus orientalis Lipsky) و ممرز (Carpinus betulus L.) بر مشخصه های زیستی خاک در ناحیه هیرکانی

سابقه و هدف: توده جنگلی نقش مهمی در عملکرد بوم‌سازگان، کمیت و کیفیت ماده آلی تولید شده، عناصر غذایی و در نتیجه شاخص‌های زیستی خاک دارد. اثر گونه‌های درختی خزان‌کننده در توده‌های خالص و آمیخته بر روی فرآیندهای خاک، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. لذا، این تحقیق با هدف بررسی تغییرپذیری برخی از مشخصه‌های زیستی خاک در توده‌های جنگلی راش و ممرز با نسبت ترکیب معین انجام شد که تاکنون گزارشی از آن مشاهده نشده است. مواد و روش‌ها: در این مطالعه 5 ترکیب توده جنگلی (1. راش خالص، 2. ممرز خالص، 3. راش و ممرز، 4. راش- ممرز، 5. ممرز- راش) با 5 تکرار در هر توده و نمونه‌برداری در 3 بخش (شرق، مرکز و غرب) ناحیه رویشی هیرکانی (مجموعا 75 قطعه نمونه) در نظر گرفته شده. نمونه‌برداری بصورت قطعه نمونه انتخابی، به شکل دایره‌ای در مرکز هر توده، با مساحت 10 آر و شرایط یکسان جهت دامنه (شمال شرقی)، شیب (60 -30 درصد)، ارتفاع از سطح دریا (میانگین 1200 متر) و توده دارای درختان میانسال (قطر 60- 40 سانتی‌متر) برای برداشت هر قطعه نمونه (جهت برقراری شرایط یکسان) در نظر گرفته شده است. نمونه‌برداری از لایه‌های آلی و خاک معدنی از سطح 25×25 و عمق 10- 0 سانتی‌متر در مرکز و چهار جهت اصلی قطعه نمونه صورت پذیرفت. تجزیه و تحلیل‌های آماری با استفاده از تجزیه واریانس ANOVA و مقایسات چندگانه‌ی دانکن در نرم‌افزارSPSS 20 ، همچنین با استفاده از تجزیه و تحلیل مؤلفه‌های اصلی یا PCA به وسیله نرم افزار PC-Ord V. 5. 0 صورت پذیرفت. یافته‌ها: نتایج نشان داد، کربن لایه آلی در توده راش خالص (73/49 درصد) و نیتروژن لایه آلی در توده ممرز خالص (57/2 درصد) تفاوت معنی‌دار داشته و بالاترین مقدار را دارد. کربن آلی (17/5 درصد) و نسبت کربن به نیتروژن (17/28) خاک در توده راش خالص دارای تفاوت معنی‌دار بوده و بیشترین مقدار را نشان داد، درحالی‌که واکنش (pH) (10/7) و نیتروژن (50/0 درصد) خاک در توده ممرز خالص دارای تفاوت معنی‌دار بوده و مقادیر بالاتری را نشان داد. زی‌توده ریز ریشه (36/93 گرم بر متر مربع)، تراکم و زی‌توده کل گروه‌های اکولوژیک کرم‌های خاکی (به ترتیب 47/2 عدد در متر مربع و 08/32 میلی‌گرم در متر مربع) و تنفس میکروبی (53/0 میلی‌گرم دی اکسید کربن در گرم خاک در روز) در توده ممرز خالص دارای تفاوت معنی‌دار بوده و بیشترین مقادیر را نسبت به سایر توده‌های مورد مطالعه نشان داد. در این پژوهش تجزیه و تحلیل مجموع مشخصه‌های مورد بررسی بر روی محورهای اول و دوم آنالیز PCA به ترتیب 62/47 و 22/14 درصد واریانس را توجیه می‌کند که بیشترین فعالیت زیستی مورد بررسی خاک را در توده‌های ممرز خالص و ممرز غالب نسبت به راش خالص و راش غالب نشان می‌دهد. نتیجه‌گیری: بطور کلی نتایج این بررسی حاکی از آن است که ترکیب گونه درختی ممرز در توده‌های راش، سبب تفاوت‌های قابل توجهی بر بهبود شاخص‌های زیستی خاک می‌شود که در تنظیم آمیختگی و جنگل‌کاری در جنگل‌های تخریب یافته، بر حضور گونه ممرز در توده راش خالص تأکید می‌شود. از یافته‌های این بررسی می‌توان در اولویت‌بندی انتخاب توده‌هایی متشکل از گونه‌های درختی راش و ممرز جهت تنظیم آمیختگی در عملیات پرورشی و احیای مناطق جنگلی تخریب یافته شمال کشور بهره برد. بنابراین، پیشنهاد می‌شود که در هنگام عملیات نشانه‌گذاری، برنامه‌ریزی‌های مدیریتی و جنگل‌کاری در رویشگاه‌های این دو گونه، حفظ آمیختگی آن‌ها در اولویت قرار گیرد.