Sudûr nazariyesinin gelişimi ve Abdülhak Hâmid Tarhan’ın şiirle Sudûr nazariyesine kazandırdığı yeni bir boyut

Butun unsurlariyla evrenin nasil meydana geldiginin merak edilmesi ve bu merakla cesitli teoriler uretilmesi, insanlik tarihiyle yasit mevzulardandir. Yaratilis teorileri arasindaki yerini Helenistik donemde alan Sudur nazariyesi, Yeni Platoncu akimin kurucusu Plotinos’un gelistirdigi bir teoridir. Plotinos’a gore evren, varliga kaynaklik eden Tanri’dan Nous (Zekâ)’un tasmasi ve asagiya dogru gitgide somutlasarak cesitli katmanlar meydana getirmesiyle meydana gelir. Plotinus tarafindan ortaya atilan bu teori, Orta Cag Islam filozoflari tarafindan benimsenir ve Sudur nazariyesi Islam felsefesine tasinir. Bu asamada bazi degisikliklere ugratilmasina ragmen Sudur nazariyesi, Fârâbi ve Ibn Sinâ’nin dusunce sistemlerinde Plotinos’un ileri surdugu gibi, Tanri’dan Akil’in tasmasi boyutuyla kendini gosterir. Ancak Suhreverdi, kendi kozmogonik dusuncelerini olustururken yararlandigi Sudur nazariyesinde, Tanri’dan tasan unsurun Akil degil, Nur oldugunu ileri surerek, teoriye yeni bir boyut kazandirir. Tanri’dan tasan Nur dusuncesi, bilhassa Vahdet-i Vucud ogretisiyle tasavvuf tarihine damgasini vurmus Ibn Arabi’nin dusuncelerine tesir eder. Tasavvuf sistemi uzerinden Divan siirine de yansiyan Sudur nazariyesi, klasik siirin vazgecilmez yaratilis teorisi olarak, asirlar boyunca Turk siirinde varligini surdurur. Boylelikle Tanzimat’la birlikte yonunu Bati’ya cevirip yeni bir kimlige burunen Turk siirinde de geleneksel bir yaklasim olarak kendine yer edinmeyi basarir. Hatta Tanzimat sairlerinden Abdulhak Hâmid Tarhan, Sudur nazariyesini siirlerine tasirken, Tanri’dan tasan unsurun Akil veya Nur degil, Zaman oldugunu iddia ederek, nazariyeyi bambaska bir boyuta tasir.