وجوه تمایز حماسۀ ملّی از منظومۀ طبیعی در ادبیّات فارسی

غنی‌ترین ادوار شعر حماسی فارسی، قرون چهارم، پنجم و آغاز قرن ششم هجری است و دلیل این امر را می‌توان در جو سیاسی و اجتماعی حاکم بر زمانه دانست. این دوران پر اهمیت با شاهنامه‌های منثور شروع می‌شود و به آثاری همچون برزونامه و شهریارنامه ختم می‌شود. یکی از بهترین راه‌ها برای شناخت هر چه بیشتر آثار حماسی، دقت و توجه به شاخصه‌هایی است که یک اثر را حماسی می‌کنند، اما در این میان نمی‌توان هر حماسه‌ای را ملی دانست. محققین شاخصه‌های بسیاری را برای آثار حماسی برشمرده‌اند که اگر در یک اثر تعدادی از آن شاخصه‌ها یافت شود، می‌توان آن اثر را حماسی خواند، اما اگر همۀ این شاخصه‌ها در یک اثر جمع شده باشد، آن اثر را می‌توان حماسه‌ای ناب، راستین و بر پایۀ زیرساخت‌های اسطوره‌ای قلمداد کرد. مهم‌ترین ملاک تشخیص ملی بودن یک حماسه، ملی‌گرایی و داشتن آرمان‌ها و دغدغه‌ها و قهرمانانی ملی و وطنی است. برآیند پژوهش توصیفی ـ تحلیلی ما اثبات می‌کند تنها اثری که از همه نظر شایستۀ دریافت عنوان حماسۀ ملی است، شاهنامۀ فردوسی است و دیگر آثار حماسی این دوره را می‌توان منظومه‌های طبیعی قلمداد کرد؛ زیرا مبحث ملی‌گرایی در همۀ شئون این آثار حماسی لحاظ نشده است. گفتنی است که برخی از این آثار همچون ذیلی بر شاهنامه هستند که گویی با خواندن آن‌ها بخشی منفرد از یکی از داستان‌های شاهنامه ادامه پیدا می‌کند.