پژوهشی در سیر روایی-عرفانی گزارة مشهورِ «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق»

راه هدایت و چگونگی رسیدن به خدا یکی از موضوعات بحث‌برانگیز دینی بوده است. در این میان عبارت معروف «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق» بر دامنة مناقشات افزوده است؛ زیرا شائبة تکثرگرایی و پلورالیسم دینی را تقویت می‌کند؛ ازاین‌رو محل بحث و تأویل بسیار قرار گرفته است؛ عده‌ای با این فرض که عبارت یادشده، حدیث نبوی است و عده‌ای دیگر ازآن‌رو که عبارتی منقول از برخی عارفان بزرگ است، واژة «طرق» را تأویل و تفسیر کرده‌اند. در این پژوهش، عبارت بالا ازنظر تاریخی و روایی بررسی می‌شود؛ اینکه از چه زمانی این عبارت به متون عرفانی و تفسیری وارد شد و آیا این سخن به‌راستی حدیث نبوی است، موضوعات بررسی‌شده در این مقاله است. همچنین معنای «طرق» ازنظر لغوی، اصطلاحی و تأویلات فقیهان و عارفان بررسی می‌شود. یافته‌های این پژوهش به شیوة توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است و نشان می‌دهد عین عبارت یادشده در میان متون اسلامی تا پیش از قرن هفتم و هشتم نیامده است؛ هرچند ردپایی از جملات مشابه در کتاب‌های کهن تصوف دیده می‌شود، تلقی حدیث نبوی از آن امری نادرست است؛ زیرا این عبارت در متون معتبر حدیث نیامده است. معانی و تأویلات عالمان و عارفان از واژة «طرق» را می‌توان ذیل این عنوان‌ها قرار داد: تنوع ادیان؛ برهان‌های وجود خداوند؛ راه‌های معرفت؛ مقامات عرفانی؛ شیوه‌های مختلف سلوک؛ انواع ایمان و اسمای الهی.