ساختار ارتباطی انواع مکالمه در تذکرهالاولیاء

تذکره‌های عرفانی بنا به ماهیت مکتوب خود تابع محدودیت‌های نظام نوشتاری‌اند منتهی مکالمه‌های مندرج در آنها، از منظر روابط میان مشارکان گفت و گو اعم از نوبت‌گیری‌ها، لحن، توالی و غیره از قواعد ارتباطات شفاهی پیروی کرده؛ حاوی افزوده‌های دلالتی ضمنی‌ای هستند که کشف یا برساخت آنها از جانب خواننده در گرو توصیف و تفسیر آنها به کمک قواعد تحلیل مکالمه است. تذکره‌الاولیاء عطار تقریبا شاخص‌ترین تذکره عرفانی در فرهنگ ایرانی-اسلامی است که با منطق مذکور سامان یافته؛ منتهی در خوانش‌های مکرر و متفاوتی که از آن شده است دلالت‌های مذکور مغفول مانده است. از این رو در نوشتار حاضر پس از مشخص کردن چهار رخداد گفتاری الگو و تکرار شونده در تذکره‌الاولیاء با تکیه بر مدل تحلیل مکالمة هایمز موسوم به الگوی -SPEAKING –رخدادهای گفتاری مذکور در دو سطح «توصیف» و «تفسیر»، طبقه‌بندی و تحلیل شده است. نتیجه نشان می‌دهد به رغم مضمون‌گرایی منتسب به تذکره‌الاولیاء، شیوة تولید و صورتبندی مکالمه‌های مندرج در رخدادهای گفتاری آن حاوی دلالت‌های افزوده و ضمنی‌ای است که در تقویت یا تثبیت معنا-واقعیت مفروض یا مطبوع مولف-راوی، بسیار موثر بوده است. نمود این امر را می‌توان در انتخاب موقعیت مکالمه‌ها اعم از زمان و مکان، چینش مشارکان گفت و گو، اهداف مکالمه و ساختار فضایی تعامل، روند توالی رخدادها و شکل نوبت‌دهی، منش و لحن گفتار سخن‌گویان و مواردی مشابه مشاهده کرد که ضمن آشکار کردن ساختار نظام دانایی میان طبقات یا فرق عرفا، میزان پایبندی آنها به آن باورها را نشان می‌دهد.