تحلیل روند تحولات منظر اکولوژیک شهر «قم» مبتنی بر مدل آلبرتی

منظر بازتابی از ساختار، کارکرد و تعامل میان آنها در قالب یک مفهوم جامع است. اگرچه سنجه­های اکولوژی منظر قابلیت خوانش ساختار و کارکرد منظر را دارند، اما به چارچوبی نیاز است که بتوان براساس آن، کلیت و روند تحولات منظر به عنوان یک مفهوم جامع را درک کرد. این موضوع در منظر شهری اهمیت ویژه­ای می­یابد. بخصوص زمانی که توسعه شهری برآیند بارگذاری فضایی ناشی از فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی است که در آن بنیان­های محیطی کمتر در نظر گرفته می­شود. این وضعیت منجر به ایجاد اختلال در ساختارهای طبیعی و زیستی شده و در نهایت به گسستگی اکولوژی منظر می­انجامد. در نتیجه تغییرات ساختاری بر کارکرد زیست­بوم شهرها اثر گذاشته و آن­ها را بیش از پیش ناپایدار می­سازد. براین اساس به نظر می­رسد گام نخستین در اصلاح وضعیت کنونی، تبیین الگوی مناسبی از تغییرات منظر و فراهم ساختن درک صحیحی از تاثیرات الگوهای توسعه شهری بر اکوسیستم باشد.  براین اساس این تحقیق با هدف ارزیابی تحولات کلیت منظر شهر قم در یک دوره 30 ساله  تلاش نموده تا  با بهره­گیری از سنجه­های منظر به محاسبه تغییرات ساختاری و کارکردی آن بپردازد. از این رو با استفاده از تصاویر ماهواره­ای در بازه­های زمانی ده ساله از پایگاه داده­ی زمین­شناسی آمریکا (USGS) لایه­های طبیعی و مصنوع تشکیل دهنده منظر شهر استخراج گردید. تصویر سال 1989 از ماهواره لندست­5 سنجنده (TM)، سال 1999 و 2009 ماهواره لندست­7 سنجنده (ETM) و سال 2019 ماهواره لندست­8 سنجنده (OLI) تهیه شد. سپس در محیط نرم­افزار (ENVI) ساختارهای طبیعی و مصنوع در چهار رده (class) پوشش گیاهی، ساختمان­، شریان­های ارتباطی و زمین­های بایر تعیین و به­روش طبقه­بندی نظارت­شده (SupervisedClassification) و حداکثر شباهت (MaxsimumLikelihood) کلاس­بندی شده است. پس از آن ده سنجه متناسب با هدف انتخاب و برای کمی­سازی تغییرات در این چهار رده به وسیله نرم افزار (Fragstats) محاسبات لازم صورت پذیرفته است. در ادامه این تحولات با استفاده از مدل آلبرتی مورد مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت. نتایج حاصل از کاربرد متریک­های منظر در بررسی اکولوژی شهر قم نشان از تغییرات نامطلوب و شتابان در اکوسیستم این شهر بصورت ساختاری و کارکردی طی دوره سی ساله دارد . منظر انسان ساخت به زیان ساختارهای طبیعی در حال توسعه است. لکه­های طبیعی در حال از دست رفتن و در عوض لکه­های معرفی شده نسبتا رو به فزونی هستند که البته نتوانسته بر روند کلی تغییر منظر اثر چندانی داشته باشد. بررسی شاخص­های (LPI)، (AREA-MN)، (SHAPE-AM) و(SHAPE-MN)اطلاعاتی را از تغییرات فرم بصری منظر در اختیار می­نهد. افزایش لکه­های مصنوع به همراه کاهش بزرگترین لکه بیابانی به یک سوم ، حکایت از بروز گسستگی بسیار در منظر بیابانی شهر قم دارد. در این میان فرم شهر به سمت الگوی هندسی ساده درحال تغییر بوده که به معنای از دست دادن اکوسیستم­های طبیعی است. وضعیت شاخص­ها نیز طی سالهای متفاوت بر ساده شدن ساختار منظر تاکید می­کند که اثرات متعددی بر محیط شهری از جمله تغییر میکرو اقلیم و پیامدهای حاصل از آن در اکوسیستم شکننده بیابانی محدوده دارد. بنابراین لزوم بازنگری در الگوی توسعه شهر قم با توجه به رویکردهای طبیعت­گرا در کنار پاسخگویی به نیازهای انسانی احساس می­شود. برنامه­ریزی اکولوژیک توام با پیشنهادهای راهبردی برای بکارگیری طرح­های طبیعت­محور در این عرصه به منظور  بهبود و ارتقا کیفیت منظر اکولوژی شهر قم ضرورتی اجتناب ناپذیر است.