تحول اندیشهای طریقت نعمتاللهیه در رویارویی با دو جریان شریعت و سلطنت در عصر فتحعلی شاه قاجار

حضور و فعالیت طریقت نعمت‌اللهیه در ایران عصر قاجار، سبب ایجاد کنش و واکنش‌هایی بین این طریقت با دو جریان قدرتمند شریعت و سلطنت گردید. بررسی فراز و فرود‌های روابط این ‌سه جریان با یکدیگر، یکی از مباحث قابل ­اعتنا در تاریخ اجتماعی ایران عصر قاجار است. در پژوهش حاضر، تعاملات سه جریان یاد شده با یکدیگر، با عنایت به این که چه عواملی باعث شد طریقت نعمت‌اللهیه در دورۀ مورد بحث، دچار رکود و حاشیه‌نشینی شود و با وجود چنین شرایطی، چگونه توانست به حیات خود ادامه دهد، بررسی شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سه عامل بیشترین سهم را در این رکود داشته‌اند؛ سهل­‌انگاری مشایخ طریقت در امر شریعت، حضور عالمان شیعۀ مخالف طریقت در رأس امور دینی کشور و همراهی همه‌‌جانبۀ فتحعلی­شاه با علما در مخالفت با نعمت‌اللهیه. از سوی دیگر، قرار گرفتن عالمان شیعه در رأس هرم طریقت هم دلیلی بر ادامۀ حیات ایشان بوده ‌است.