سیر دگرگونی دیدگاه عطار نیشابوری نسبت به ابلیس

یکی از موضوعاتی که همواره در عرفان اسلامی محل برخورد آراء مختلف بوده است، مسئله شیطان و نافرمانی وی از امر خداوند مبنی بر سجده بر آدم است؛ تا جایی که گروهی از بزرگان عرفان همچون حلاج، احمد غزالی، عین­القضات همدانی، خرقانی و دیگران به دفاع از شیطان  پرداخته و نافرمانی وی را ناشی از دو امر تقدیر الهی و عشق راستین شیطان به معشوق ازلی می­دانند. از همین رهگذر، این مسئله در آثار عطار نیز ـ به عنوان یکی از مهم­ترین و تأثیرگذارترین عارفان مسلمان ـ نمود ویژه­ای یافته است. از طرفی در برخی از آثار وی از شیطان به بدی یاد شده و از طرفی، در دیگر آثارش در کنار این مسئله از دو امر فوق، یعنی تقدیر الهی و عشق شیطان به خداوند یاد شده است. به طوری که از مجموع این سخنان متناقض­نما، سیمای کاملا دوگانه­ای­ از شیطان در برابر خواننده قرار می­گیرد. این مقاله، بدون هیچ­گونه سوگیری خاص، در صدد است که این اندیشه را در سیر تحولات روحی عطار و با تکیه بر آثار او بررسی نماید.