تحلیل و نقد درون سیستمی جایگاه خدا در جهان شناسی پویشی وایتهد

نوشتار حاضر تلاشی است که طی آن، در گام اول، با توجه به ارکان اساسی جهان شناسی پویشی وایتهد – اصولی چون: نگرش ارگانیستی، پویشی دیدن عالم، در هم تنیدگی تمام موجودات، دو قطبی بودن موجودات، نظریة دریافت و تعامل همه جانبة موجودات- به ضرورت حضور خداوند در این جهان­شناسی اشاره می­شود. در گام دوم، به تحلیل تفسیری پرداخته می­شود که طی آن، وایتهد خداوند را هستی بالفعلی معرفی می­کند که تابع مقولات حاکم بر این جهان پویشی است. در گام سوم، به اقتضای نگرش ارگانیستی یا اندام­وار وایتهد، تعامل دو جانبة خدا و جهان، تأثیرگذاری متقابل این دو و نتایج آن تحلیل می­شود. در گام آخر، با نظر به نقد درون سیستمی، این ادعای بنیادی وایتهد که «خداوند به عنوان یک هستی بالفعل، استثنایی بر سایر هستی­ها نبوده و تابع مقولات و اصول حاکم بر جهان­شناسی پویشی است» مورد ارزیابی قرار می­گیرد، و به پاره­ای از انتقادات و چالش­های فراروی آن اشاره می­شود.