KAZAN-TATAR TÜRKLERİNİN HALK ANLATILARINDA ‘YILAN’, ‘EJDERHA’ VE ‘YUHA’

Kazan-Tatar Turklerinin gelenekli anlati turlerinde mitolojik hayvanlara sikca rastlanmaktadir. Destan, efsane ve ozellikle masallarda zengin bir yer tutan bu hayvanlar, mitolojik inanislarla yuklenen sembolik anlamlar ve islevleri ile dikkat cekmektedir. Bu anlatilarda ve ozellikle de masallarda hayvanlar, genelde insanlar gibi dusunen ve konusan olaganustu guclere sahip varliklar olarak gorulmektedir. Genellikle insan gibi tasavvur edilmekte, bazen insandan da akilli varliklar olduguna inanilmaktadir. Insan hayatinda ozel bir yer edinen bu hayvanlar, ekseriyetle insanlara yardim eden, yol gosteren birer dost olarak kabul edilmektedir. Kazan-Tatar Turklerinin soz konusu halk anlatilarinda gorulen mitolojik hayvanlar arasinda yilanin ozel bir yere sahip oldugu anlasilmaktadir. Mitolojik donemden gunumuze kadar sozlu kulturde yilan, genellikle olumlu ozellikleriyle yer alir. Caglar boyunca ona yuklenen sembolik anlamlari bakimindan da dikkat cekicidir. Yilanin “koruyucu” olduguna inanmanin kokleri, mitolojik hayat / dunya agacini korudugu inanisina dayanir. “Koruyucu” olduguna inanilmasi; zamanla “saglik”, “mutluluk”, “ugur” ve “bereket” anlamlari kazanmasina vesile olmustur. Yer-su kulturu ile de iliskilendirilen yilanin “sularin iyesi” olarak kabul edilmesi yine “koruyucu” ozelligiyle iliskilidir. Genellikle sagligi simgeler. “Yenilenme”, “yeniden canlanma”, “olumsuzluk”, “genclik” gibi anlamlari da “saglik” anlamiyla iliskilidir. Azerbaycan’da yilan “ev iyesi” olarak kabul edilmektedir. Anadolu’da, her evin bir koruyucu yilani bulunduguna inanilmasi da yilanin “ev iyesi” oldugu inancindan kaynaklanmaktadir. “Ev iyesi”, “ev melegi”, “ev yilani” gibi adlar verilen koruyucu yilanin, ozellikle de ak renkli yilanin, atalar tarafindan gonderildigine inanilmaktadir. Koruyucu yilanin eve bereket, huzur, mutluluk ve ugur getirecegi inanisi da Turk Dunyasi’nda yaygindir. Koruyucu yilana dokunulmamasi, onun korkutulmamasi veya oldurulmemesi, aksi takdirde ugursuzluk gelecegi inanisi gunumuzde de genel kabul gormektedir. Turk kulturunde ve kadim Turk inanislarinda yilan ve kam / saman arasinda siki bir baglanti kurulmaktadir. Şamanin yer alti yolculugunda, samana yardim ettigi dusunulen yilan; saman giysisinde, saman basliginda ve saman davulunda onemli bir figur olarak yer almaktadir. Mitolojik donemden gunumuze kadar cesitli anlamlar yuklenen yilan, Kazan-Tatar Turkleri tarafindan, yasadikca guclenen ve zaman icinde farkli sekillere donusebilen olaganustu bir varlik olarak kabul edilmektedir. Yilanin donusum surecinin dort doneme ayrildigina inanan Kazan-Tatar Turkleri, yilanin bir yasindan sekiz yasina kadarki donemine “Heyat”, sekiz yasindan yuz yasina kadarki donemine “Efgiy”, yuz yasindan bin yasina kadarki donemine “Ajdaha” ve bin yasindan sonraki donemine ise “Yuha” adlarini vermektedir. Renkleri, nitelikleri ve islevleri bakimindan cesitli ozellikler tasiyan yilana, donusum surecinin her birinde yeni islevler yuklenmektedir. Bu makalede, Kazan-Tatar Turklerinin halk inanislarinda onemli bir yeri bulunan yilanin ozellikle “ejderha”ya ve nihayet “yuha”ya donusumuyle ilgili kabullerin halk anlatilarina nasil yansitildiginin orneklerle ortaya cikarilmasi, soz konusu bu inanislarin mitik ozelliklerinin ve islevlerinin incelenmesi amaclanmaktadir.