تاریخگذاری روایات رجعت: پژوهشی تطبیقی میان اقوال رجالیان و اسانید روایات

مسئلۀ تحقیق حاضر این است که چه فرد یا گروهی نظریۀ رجعت را در منابع حدیثی امامیه شکل‌ داده یا تکامل بخشیده‌اند. این کار نیازمند تاریخ‌گذاری روایات است. روش تاریخ‌گذاری روایات در این مقاله، تحلیل إسناد-متن است؛ یعنی تغییرات متنی و سندی روایات از راوی نخست تا منبع مکتوب کنونی بررسی می‌شود و براساس حلقه‌های مشترک اصلی و فرعی، زمان تقریبی شکل‌گیری روایت تعیین می‌گردد. در این مقاله، اسانید روایات جهت تحلیل إسناد و اقوال رجالیان همچون ابزاری برای تحلیل متن به‌کار رفته است. براساس نتیجۀ تحقیق، به لحاظ اطلاعات رجالی، تعدادی از معتقدان به رجعت همچون ابوالطفیل عامر بن واثله، رشید هجری، کثیر عزه، سید حمیری و حیان سراج، در نیمۀ دوم قرن اول فعالیت داشته و اعتقاد به رجعت را شکل داده‌اند. اما بنا بر اسانید روایات، عمدۀ آنچه دربارۀ رجعت در این زمان مطرح بوده، از بین رفته و روایات با شرایط قرن دوم سازگار است. نیمۀ اول قرن دوم را می‌توان زمانی دانست که نظریۀ رجعت در میان گروهی از شیعیان رواج پیدا کرد و گسترش یافت. جابر بن یزید جعفی و راویان او از مهم‌ترین کسانی هستند که تأثیر مهمی بر بسط نظریۀ رجعت در منابع حدیثی امامیه داشته‌اند. پس از آن، مفضل بن عمر و شاگرد او، نام محمد بن سنان، بیشترین تأثیر را در تکامل این عقیده برعهده دارند. به‌نظر می‌رسد که نامهایی همچون اصبغ بن نباته و تعدادی از راویان شیعۀ قرن دوم از جمله ابوبصیر، زراره و دیگران، نتیجۀ "تکثیر اسانید" باشد.