Znikające znaki. Czy można prześledzić losy polskich herbów rycerskich w świetle źródeł średniowiecznych

Jednym z celow nowoczesnej heraldyki jest rekonstrukcja struktury spoleczenstwa średniowiecznego – wraz z genealogią poszukuje odpowiedzi na pytanie o role rodow rycerskich. Widomym znakiem spojności rodu jest herb – dziedziczny, ustalony znak kladziony w tarczy i nazwany danym mianem. W średniowiecznej heraldyce polskiej dodatkowym istotnym elementem herbu jest znamie glosowe, czyli zawolanie proclamatio1. Herb wyodrebnia pewną grupe (rod) z szerszej spoleczności (lokalnej, regionalnej, panstwowej), nadaje jej granice, w związku z czym powstaje kwestia utozsamiania lub rozdzielania herbow – a co za tym idzie rodow2. O rodach rycerskich jako realnych, zwartych (stosunkowo) stronnictwach politycznych i solidarnych grupach spolecznych pisal Janusz Bieniak3. Niniejszy artykul ma za zadanie przyjrzec sie aspektowi heraldycznemu rodow średniowiecznych, a konkretniej – trudnościom, jakie stawiają źrodla przed badaczem tej dziedziny. Powstanie herbu jako znamienia rodu stanowi proces dla kazdego rodu oddzielny – w zalezności od pozycji spolecznej danej gens trwac mogl dwa-trzy pokolenia lub zakonczyc sie de facto w XVI w.4. Herb wywodzi sie z indywidualnych znakow wlasnościowych kladzionych przewaznie na pieczeciach rycerstwa XIII-wiecznego. Charakterystyczne dla poszczegolnych osob, stają sie w pewnym momencie znakami dziedzicznymi, umieszczanymi w tarczy – od tego momentu, przypadającego na przelom XIII i XIV w., mozemy mowic o herbie. W toku XIV stulecia wyksztalca sie ostateczny ksztalt herbu5, a jeszcze w XV w. – poprzez redukcje mniej popularnych hasel – nazwy rodow, herbow i zawolania6. Zaznaczyc trzeba, ze chronologia powyzsza dotyczy przewaznie arystokracji. Rody drobnorycerskie do XVI w. poslugują sie czesto wieloma odmianami herbu, nazwami rodu i zawolaniami7. Slabo oświetlone w źrodlach sprawiają badaczom problem – czy mamy do czynienia z osobnym rodem, czy tez z galezią rodu, a jeśli tak, to ktorego? Chcialbym wrocic teraz do pieczeci XIII-wiecznych. Przedstawialy one kombinacje kreskowe, krzyze, pierścienie, polupierścienie, ktore stac sie mogly punktem wyjścia do utworzenia postaci herbu znanej nam z czasow poźniejszych. Jednakze w danym czasie funkcjonowalo kilka odmiennych znakow spokrewnionych ze sobą osob. Dopiero zdobycie przewagi politycznej przez danego przedstawiciela rodu lub daną jego galąź wymuszalo na pozostalych czlonkach