بررسی استعاره مفهومی «جهان هستی، درخت است» در متون عرفانی

در جستار حاضر استعاره مفهومی «جهان هستی، درخت است» در سه متن عرفانی «انسان کامل» عزیزالدین نسفی، «مرصادالعباد» نجم‌الدین رازی و «معارف» بهاء ولد موردبررسی قرار خواهد گرفت. پرسش‌های پژوهش آن است که 1. نویسندگان این آثار کدام‌یک از دریافت‌ها و تجربه‌های عرفانی ـ انتزاعی خود را درباره عالم هستی با بهره‌گیری از قلمرو مبدأ درخت تبیین کرده‌اند؛ 2. از انطباق میان حوزه مبدأ و مقصد در استعاره مفهومی موردبحث چه جفت‌های متناظری شکل‌گرفته است. نگارندگان برای پاسخ گفتن به این پرسش‌ها ابتدا به شیوه استقرایی متن‌های موردبررسی را واکاوی و شواهد کاربرد استعاره مفهومی «جهان هستی به‌مثابه درخت» را استخراج کرده‌اند؛ سپس با استفاده از شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی داده‌های پژوهش پرداخته‌اند. دستاورد تحقیق بیان‌گر آن است که نویسندگان یادشده از این استعاره مفهومی به‌منظور بیان مفاهیمی چون مبدأ آفرینش، توحید ذاتی، انسان کامل، بلوغ و حریت، مبدأ ارواح، مبدأ عالم، وحدت وجود، مرگ و معاد استفاده کرده‌اند. بعضی از جفت‌های متناظری که در آثار موردبررسی، از نگاشت درخت و اجزاء و عناصر مربوط به آن بر پدیده‌های انتزاعی عالم هستی حاصل می‌شود عبارت است از: درخت/ جهان، آفرینش و هستی، زمین و آسمان (مجازا دنیا)، جسم انسان؛ میوه/ انسان، حضرت محمد (ص)، روح انسان؛ تخم/ عقل اول، روح محمدی، گوهر ذات الهی؛ رسیدن و پختن میوه/ رسیدن آدمی به کمال؛ جدا شدن میوه از درخت/ مفارقت روح از جسم.