تطور تاریخی عوامل انس دال و مدلول در میراث منطقی مسلمانان

فرایند تحقق دلالت، از عناصر گوناگونی تشکیل شده است که انس دال با مدلول مهم­ترین آنهاست؛ چراکه انس، ربط‏دهنده دال و مدلول به یکدیگر و زمینه­ساز اصلی برای انتقال ذهنی است. این انس، همچون هر پدیده­ امکانی دیگر برای تحقق نیازمند علت است؛ ازاین‌رو این پرسش پدید می­آید که عوامل تحقق انس دال با مدلول چه اموری هستند؟ منطق­دانان مسلمان، در صدد برآمده­اند با شناسایی گونه­های مختلف علت انس دال و مدلول، راه را برای تقسیم دلالت هموار سازند. آنان عناصر سه­گانه­ عقل، طبع و وضع را به عنوان عوامل ایجادکننده انس دال و مدلول معرفی کرده­اند و بر اساس آن دلالت را به سه دسته عقلی، طبعی و وضعی تقسیم نموده­اند. به جهت گنجانده شدن بحث دلالت در مباحث الفاظ در منطق، اهتمام منطق­دانان بیشتر به اقسام دلالت­های وضعی لفظی- یعنی مطابقی، تضمنی و التزامی- معطوف شده است و تقسیم اولیه دلالت از نگاه آنان دور مانده است. این نوشتار در صدد آن است با روش کتابخانه­ای، ابتدا به بررسی سیر تاریخی تقسیم دلالت در میراث منطقی مسلمانان بپردازد و سپس با رویکرد تحلیلی، هویت دلالت­های مذکور را بررسی و نقد کند. بر اساس این مقاله هیچ­ یک از عقل، طبع و وضع، علت انس نیستند، بلکه عامل ایجاد­کنندة انس دال با مدلول عبارت است از: التفات مکرر و هم­زمان به دال و مدلول یا التفات شدید و هم­زمان به دال و مدلول.