بررسی ارتباط ذهن و زبان در آراء عبدالقاهرجرجانی و نوآم چامسکی

چامسکی و جرجانی، در تعریف زبان، بر لزوم اسناد و انطباق مجموعه واژگان بر قواعد نحوی تأکید می‌کنند. ازسویی، زبان در نظر هردو، نه نظام صوری دستور زبان بلکه قواعد تولید و درک گفتار در ذهن اهل زبان است؛ بنابراین، توقع وجود رابطه میان خصوصیات ذاتی ذهن و مشخصه­های زبانی بسیار طبیعی می‌نماید. این ارتباط در نظرات جرجانی، به نحوۀ تولید و ادراک گفتار در ذهن محدود می‌شود اما چامسکی، به­دنبال شناخت ماهیت ذهن، به­عنوان استعدادی ذاتی و منحصر به نوع، از طریق نیروی نظم­دهنده در زبان است. با وجود توجه جرجانی به نظام معنایی ذهنی و قواعد درونی­شدة نحو، وی قواعد گشتاری یا دستور ذهنی را مشخصا از دستور صوری زبان جدا نمی‌کند اما در بررسی فرایند ادراک و تحلیل جمله، قائل به برخی عناصرگشتاری در ذهن اهل زبان است. چامسکی برای تبیین نظریة زبان­شناسی خود، زبان را در سه ساحت لفظ، معنا و قواعد نحوی بررسی ­می‌کند. جرجانی، همین تفکیک را در جهت تبیین علل مزیت کلام می‌آورد. جرجانی برخلاف چامسکی که تنها به ذهن از منظر زبان ارجاعی می‌نگرد، زبان را در سطح کلام برتر و تعاملش با ذهن نیز بررسی­ می‌کند. درک زیبایی، حرکتی ذهنی است زیرا درمحیط معانی صورت ­می‌گیرد و حرکت از معنی به معنی شمرده­می‌شود. حرکت ذهن در مواجهه با مجاز، حرکتی باواسطه یا بامانع است.