بررسی سیر تحولی کتیبهنگاری بناهای سلطنتی از اواخر دوره ایلخانی تا اوایل صفوی در نگارههای سه نسخه شاخص شاهنامه فردوسی

از زمان آفرینش شاهنامه فردوسی این اثر مورد توجه پادشاهان و صاحب‌منصبان بوده و در ادوار مختلف، به‌ فرمان آن‌ها، نسخ نفیسی از آن به‌دست برجسته‌ترین هنرمندان هر عصر ساخته شده است. در تاریخ نگارگری ایران، سه نسخه شاهنامه اهمیت ویژه‌ای دارند: شاهنامه بزرگ مغول (دموت) مربوط به اواخر دوره ایلخانی، شاهنامه بایسنقری متعلق به دوره تیموری و شاهنامه شاه طهماسبی (هوتون) مربوط به اوایل دوره صفوی. به فراخور موضوع داستان‌ها، شماری از نگاره‌های هر سه نسخه دارای تصاویری از ابنیه سلطنتی هستند و نگارگران در ترسیم هر چه بهتر بناها و تزیینات آن‌ها به‌ویژه کاشیکاری، تلاش و دقت بسیار کرده‌اند. بناها دارای کتیبه‌هایی هستند که هر یک سیمای کتیبه‌های ساخته شده در دوره‌های خود را به خاطر می‌آورند. پژوهش حاضر می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد که کتیبه‌‌نگاری در هر یک از سه نسخه به تفکیک با چه شاخصه‌های متفاوت بصری ترسیم شده و این ویژگی‌ها در نوع و رنگ خط؛ محل قرارگیری؛ رنگ و تزیینات زمینه و مضامین چگونه نمود یافته است؟ و در گذر از یک دوره به دوره بعد چه تحولاتی در آن‌ها پدید آمده است؟ با توجه به اهمیت نگاره‌ها در پژوهش‌های باستان‌شناسی، هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی سیر تحولی و مقایسه کتیبه‌‌نگاری بناهای سلطنتی از اواخر دوره‌ ایلخانی تا اوایل صفوی بر مبنای نگاره‌های سه نسخه شاهنامه فردوسی (شاهنامه بزرگ مغول، شاهنامه بایسنقری و شاهنامه طهماسبی) است. اطلاعات به شیوه‌ کتابخانه‌ای گردآوری شده و روش تحقیق، توصیفی _ تحلیلی و تطبیقی است. کتیبه‌های‌ بناها، در دوره مغول با خط کوفی و در دوره تیموری با خطوط کوفی و ثلث، اغلب مضامین سیاسی و مذهبی دارند و در دوره صفوی نیز کتیبه‌های ثلث و نستعلیق مضامین دعایی، اخلاقی و عرفانی را تداعی می‌کنند. در دوره تیموری از نقوش اسلیمی و در دوره صفوی از نقوش اسلیمی و ختایی جهت تزیین زمینه کتیبه‌ها استفاده شده است.