بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و داده های باستان شناسی

یکی از مهم‌ترین مسائلی که درباره شهر یزد در دوران صدر اسلام وجود دارد، سکوت منابع جغرافیایی و تاریخی درباره این شهر است؛ زیرا زمانی‎که متون به ناحیه یزد می‌پردازند، از شهرهای نایین، کثه، میبد و فهرج به‌عنوان چهار شهر مهم این ناحیه نام می‌برند که دارای مسجد جامع بوده‌اند، ولی هیچ‌گونه اشاره‌ای به شهر یزد ندارند. همین امر باعث شده است تا اکثر محققین شهر کثه را همان شهر یزد بدانند که به مرور زمان جای خود را به یزد داده است. اولین سؤال مطرح‌شده در این مقاله این است که آیا می‌توان با مطالعه متون جغرافیایی به موجودیت شهر یزد پی برد؟ سؤال دیگر این‌که آیا می‌توان شهر کثه را همان شهر یزد دانست؟ با مطالعه دقیق متون جغرافیایی می‌توانیم به نشانه‌هایی از وجود این شهر در دوران صدر اسلام دست‌یابیم، اگرچه آن‌ها به صراحت به این شهر اشاره نمی‌کنند. در این متون از شهری صحبت می‌کنند که در حومه کثه قرار داشته و از روستایی که موقعیت کوهستانی و معادن سرب داشت، رودی خارج می‌شد و از کنار آن عبور می‌کرد. با تطبیق توصیفات جغرافیدانان با شرایط جغرافیایی دشت یزد ـ اردکان می‌توان شهر توصیف‌شده را شهر یزد و روستای مذکور را شهر امروزی تفت دانست. هم‌چنین متون تاریخ محلی نیز به موجودیت شهر یزد اذعان داشته و شکل‌گیری برخی از محلات آن را به دوران صدر اسلام نسبت می‌دهند. در حفاری‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته نیز آثاری از سفالینه‌های لعاب‌پاشیده و اسگرافیاتو به‌دست آمد که قابل مقایسه با داده‌های برخی از مراکز پیرامونی یزد مانند غبیرا است که به قرون سه تا پنج هـ.ق تاریخ‌گذاری شده‌اند. در نتیجه با توجه به اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی، می‌توان به موجودیت شهر یزد در دوران صدر اسلام پی برد. متون جغرافیایی شهر کثه را نیز متشکل از روستاهای مختلفی می‌دانند که شهر یزد در حومه آن قرار داشت. بنابراین نمی‌توان کثه را همان شهر یزد دانست و شاید بتوان آن را با دهستان امروزی رستاق تطبیق داد که از همان ابتدا از روستاهای گوناگون تشکیل شده بود.